เวียงวัง

ลำดับตอนที่ #173 : พระราชพิธีบรมราชาภิเษก

พระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ พระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งแรก พ.ศ.๒๔๑๑	พระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ พระราชพิธีบรมราชาภิเษก ครั้งที่ ๒ พ.ศ.๒๔๑๖

            การจัดพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ในสยามประเทศนั้น แต่โบราณมา ท่านอธิบายไว้ว่า

            “ตามราชประเพณีในสยามประเทศนี้ ถือเป็นตำรามาแต่โบราณว่า พระมหากษัตริย์ซึ่งเสด็จผ่านพิภพ ต้องทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษกก่อน จึงจะเป็นพระราชาธิบดีโดยสมบูรณ์ ถ้ายังมิได้ทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษกอยู่ตราบใด ถึงจะได้ทรงรับรัชทายาท เมื่อเสด็จเข้าไปประทับอยู่ในพระราชวังหลวง ก็เสด็จอยู่เพียง ณ ที่พักแห่งหนึ่ง พระนามที่ขานก็คงใช้พระนามเดิม เป็นแต่เพิ่มคำว่า ‘ซึ่งทรงสำเร็จราชการแผ่นดิน’ เข้าข้างท้ายพระนาม แลคำรับสั่งก็ยังไม่ใช้พระราชโองการ จนกว่าจะได้สรงมุรธาภิเษก ทรงรับพระสุพรรณบัฏ จารึกพระบรมราชนามาภิไชย กับทั้งเครื่องราชกกุธภัณฑ์ จากพระมหาราชครูพราหมณ์ผู้ทำราชาภิเษกแล้ว จึงเสด็จขึ้นเฉลิมพระราชมณเฑียร ครอบครองสิริราชสมบัติสมบูรณ์ด้วยพระเกียรติยศแห่งพระราชามหากษัตริย์แต่นั้นไป

            เพราะถือเป็นนิติดังกล่าวมานี้ เมื่อสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ใดเสด็จผ่านพิภพ จึงรีบทำการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ภายใน ๗ วันบ้าง กว่านั้นบ้าง อย่างช้าเพียงภายในเดือนเศษ เป็นประเพณีสืบมา”

            ครั้นถึงรัชกาลที่ ๖

            ทรงพระราชดำริด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ และเสนาบดีผู้ใหญ่ ว่า ลักษณะการพระราชพิธีราชาภิเษกตามแบบโบราณ เช่น ที่เคยทำมาในประเทศนี้ เมื่อคิดเทียบกับความนิยมของประเทศทั้งปวงในสมัยนี้แล้ว มีข้อขัดข้องอยู่ ๒ อย่าง คือ เหมือนหนึ่งทำการรื่นเริงในเวลากำลังไว้ทุกข์อย่างหนึ่ง อีกอย่างหนึ่ง รีบทำ ไม่ให้เวลาแก่ราชตระกูลหรือประเทศที่เป็นสัมพันธมิตร มีโอกาสได้มาช่วยงานตามอัธยาศัย และประเพณีที่นิยมกันในประเทศนั้นๆ

            จึงโปรดให้จัดระเบียบการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเป็น ๒ ครั้ง

            ครั้งแรกให้เป็นการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเฉลิมพระราชมณเฑียรตามโบราณประเพณีดังกล่าว แต่งดการแห่เสด็จเลียบพระนครไว้ก่อน ตลอดจนการรื่นเริงอย่างอื่นๆไว้ พระราชพิธีบรมราชาภิเษกนี้ ให้จัดขึ้นในวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๕๓ หลังจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวในพระบรมโกศเสด็จสวรรคต ๑๙ วัน (เสด็จสวรรคต วันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๕๓)

            ครั้งที่ ๒ หลังจากครบ ๑ ปี ถวายพระเพลิงพระบรมศพแล้ว โปรดให้จัดงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช ในวันที่ ๒๘ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๓๕๔

            ที่จริง พระราชพิธีบรมราชาภิเษก ๒ ครั้งนั้น เคยมีมาแล้ว ในรัชกาลที่ ๑ และ รัชกาลที่ ๕ ด้วยเหตุผลแตกต่างกัน

เบญจราชกกุธภัณฑ์
๑. พระมหาพิชัยมงกุฎ
๒. พระแสงขรรค์ชัยศรี
๓. ธารพระกร
๔. พัดวาลวิชนี และพระแส้   
๕. ฉลองพระบาทเชิงงอน ทองลงยา

            คือในรัชกาลที่ ๑ นั้น สมเด็จพระปฐมบรมกษัตริย์เริ่มสร้างกรุงพอเป็นสังเขป เพื่อให้ทันเสด็จปราบดาภิเษก สร้างพระราชนิเวศน์มณเฑียรสถานพอให้เสด็จประทับ และทำการราชพิธี ยังมิได้สร้างพระมหาปราสาทราชมณเฑียร พระบรมมหาราชวังก็ล้อมด้วยไม้ระเนียดไว้ก่อน เสด็จบรมราชาภิเษก ประดิษฐานพระบรมราชวงศ์ ตั้งพระราชาคณะ และขุนนางเสนาบดีจตุสดมภ์กรมเมืองครบตำแหน่งก่อน เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๕

            จึงค่อยสร้างพระมหาปราสาทราชมณเฑียร ขุดคูรอบพระนคร สร้างกำแพงเมือง

            ระหว่างนั้น ศึกพม่าก็ยังติดพันอยู่ จึงมีคำกล่าวกันมาแต่โบราณว่า ในรัชกาลที่ ๑ นั้น พระหัตถ์ซ้ายรบพม่า พระหัตถ์ขวาสร้างเมือง

            ดังนั้น เมื่อสร้างพระนครเสร็จเรียบร้อย จึงโปรดให้จัดการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเต็มตามตำราโบราณราชประเพณี เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๘

            ต่อมาในรัชกาลที่ ๕ เมื่อแรกเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ พระชนมายุ ๑๕-๑๖ พรรษา ทรงทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พ.ศ.๒๔๑๑ เวลานั้นต้องมีผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน ครั้นเมื่อเสด็จออกทรงผนวช ลาผนวชแล้วจึงโปรดให้จัดพระราชพิธีบรมราชาภิเษก อีกครั้งหนึ่ง พ.ศ.๒๔๑๖

            เรื่องพระราชพิธีบรมราชาภิเษก แต่ละรัชกาลนั้น ผู้สนใจค้นหาอ่านได้จากจดหมายเหตุ จะเล่าเฉพาะเกร็ดซึ่งอาจมีผู้อยากทราบ

            เรื่องหนึ่งคือ เมื่อวันเริ่มต้นตั้งพิธีพราหมณ์ ทรงพระราชอุทิศเครื่องพลีกรรมให้เจ้าพนักงานเชิญไปบวงสรวงเทวดารักษาพระที่นั่งรักษาพระมหาเศวตฉัตร และที่สถิต ณ เทวสถานต่างๆ ๑๗ แห่ง

            หลังจากประกาศเทวดาแล้ว พระมหาราชครูพราหมณ์ ถวายน้ำสังข์ ใบมะตูม ทรงทัด และใบสมิทธิทรงรับมาปัดกวาดพระองค์

            ใบสมิทธินี้เคยมีผู้ถามว่า ใบอะไร

            ในหนังสือพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์รัชกาลที่ ๕ อธิบายว่า ใบสมิทธิ (หรือสมิต) คือใบไม้ปัดพระเคราะห์ ๓ ชนิด

            ๑. ใบมะม่วง ๒๕ ใบ (ปัด ภยันตราย)
            ๒. ใบทอง ๓๒ ใบ (ปัด อุปัทวันตราย)
            ๓. ใบตะขบ ๙๖ ใบ (ปัด ไรคันตราย)

            มิได้บอกว่าเหตุใดจึงต้อง ๒๕ ใบ ๓๒ ใบ และ ๙๖ ใบ

            บอกแต่ว่า เมื่อทรงรับจากพระมหาราชครูพราหมณ์มาทรงปัดพระองค์แล้ว พระมหาราชครูก็นำไปบูชาชุปโหมเพลิงป้องกันอันตรายทั้งปวงตามพิธีพราหมณ์ (เรียกเป็นศัพท์ยากและยาวว่า พิธีศาสตร์ปุณยาชุปโหมกุณฑ์)

            อีกเรื่องหนึ่ง คือ เมื่อพระมหาราชครูพิธีกราบบังคมทูลถวายศิริราชสมบัติ เครื่องราชกกุธภัณฑ์ แล้วพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชดำรัสเป็นพระปฐมบรมราชโองการ

            พระราชพงศาวดาร รัชกาลที่ ๑ รัชกาลที่ ๒ รัชกาลที่ ๔ และรัชกาลที่ ๕ จดไว้ว่า ทั้ง ๔ รัชกาลทรงมีพระปฐมบรมราชโองการเหมือนๆกัน คือทรงมีพระราชดำรัสว่า

            “อันพรรณพฤกษชลธี แลสิ่งของในแผ่นดินทั่วทั้งพระราชอาณาเขต ซึ่งหาผู้หวงแหนมิได้นั้น ตามแต่สมณชีพราหมณ์จารย์ราษฎรจะปรารถนาเถิด”

            แต่พระราชพงศาวดาร รัชกาลที่ ๓ แผ่นดินเดียว  มิได้จดการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ละเอียดดังเช่น ๔ รัชกาลจดไว้เพียงสั้นๆ พอเป็นสังเขป ทว่าก็สันนิษฐานกันว่า พระปฐมบรมราชโองการเห็นจะทรงมีพระราชดำรัส เป็น ‘ทางการ’ เหมือนๆกันกับ สมเด็จพระบรมอัยกาธิราช และ สมเด็จพระบรมชนกาธิราช

            โองการท่านสั่งเจ้า             คฤหบดี
พรรณพฤกษ์ชลธี                          ทั่วหล้า
สรรพสิ่งซึ่งไป่มี                            ผู้เกียด กันนา
ตามแต่ชนไพร่ฟ้า                         จะต้องการเทอญ

            (จากหนังสือโคลงและร่ายเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว)

            จดหมายเหตุพระราชพิธีบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ ๖ นั้น ก็มิได้จดรายงานถึงพระปฐมบรมราชโองการ

            แต่จดหมายเหตุพระราชพิธีบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ ๗ จดพระบรมราชโองการ อันเป็นปฐมบรมราชโองการไว้ว่า

            “ดูกรพราหมณ์ บัดนี้เราทรงราชภาระ ครองแผ่นดินโดยธรรมสม่ำเสมอ เพื่อประโยชน์เกื้อกูลและสุขแห่งมหาชน เราแผ่ราชอาณาเหนือท่านทั้งหลายกับโภคสมบัติ เป็นที่พึ่งจัดการปกครองป้องกันอันเป็นธรรมสืบไป ท่านทั้งหลายจงวางใจอยู่ตามสบาย เทอญ”