เวียงวัง

ลำดับตอนที่ #138 : เจ้าคุณ

“เมื่อในรัชกาลที่ ๑ เรียกเจ้าคุณก็แต่ในบรรดาพระพี่พระน้องในสมเด็จพระอัครมเหสี และที่เรียกเจ้าคุณนอกจากนี้มีอีกสองท่านคือ เจ้าคุณวัง (เจ้าจอมมารดาตานี) และเจ้าคุณข้างใน (เจ้าจอมแว่น)”

            พระพี่พระน้องในสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี ร่วมพระชนกชนนีเดียวกันนั้น ตั้งแต่รัชกาลที่ ๑ เป็นต้นมา เรียกกันว่า ‘เจ้าคุณชาย’ และ ‘เจ้าคุณหญิง’ ทั้งหมด ๙ ท่าน ด้วยกัน เป็นพระพี่ ๓ พระน้อง ๖

            เท่าที่มีชีวิตอยู่ในรัชกาลที่ ๑ และมีบุตรธิดานั้น เพียง ๔ ท่านคือ

            ๑. เจ้าคุณหญิงทองอยู่ เรียกกันว่า เจ้าคุณผู้ใหญ่
            ๒. เจ้าคุณชายชูโต
            ทั้งสองท่านเป็นพระพี่
            ๓. เจ้าคุณหญิงนวล เรียกกันว่า ‘เจ้าคุณโต’
            ๔. เจ้าคุณหญิงแก้ว เรียกกันว่า เจ้าคุณบางช้าง เพราะท่านมีนิวาสสถานอยู่บางช้างตลอดเวลา
            ทั้งสองเป็นพระน้อง

            ส่วนเจ้าคุณวัง (เจ้าจอมมารดาตานี) นั้น เป็นธิดาของเจ้าพระยาอัครมหาเสนา (บุนนาค) เกิดแต่ภรยาเก่าซึ่งสิ้นชีวิตในสมัยกรุงธนบุรี เจ้าจอมมารดาตานีถวายตัวได้เป็นพระสนมเอกในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีพระองค์เจ้า ๒ องค์คือ

            ๑. พระองค์เจ้าหญิงจงกล
            ๒. พระองค์เจ้าชายฉัตร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหมื่นสุรินทรรักษ์) ต้นราชสกุลฉัตรกุล ณ อยุธยา

            สำหรับ เจ้าคุณข้างใน นั้น คือเจ้าจอมแว่น หรือที่เจ้านายเล็กๆ พระราชโอรสธิดาในพระบาทพระพุทธยอดฟ้าฯ ทรงเรียกกันว่า ‘คุณเสือ’ นั้น เคยเล่าและมีผู้เล่าประวัติของท่านไว้มากรายด้วยกันแล้ว

            เรื่อง ‘เจ้าคุณ’ นี้

            เมื่อถึงรัชกาลที่ ๒ เจ้าจอมพระสนมในรัชกาลที่ ๒ ได้รับการเรียกขานว่า ‘เจ้าคุณ’ เพิ่มขึ้น ๒ ท่าน คือ เจ้าคุณจอมมารดาสี (หรือศรี) และเจ้าคุณจอมมารดาเรียม

            ขณะเดียวกัน บรรดาบุตรธิดาของเจ้าคุณหญิงนวล หรือเจ้าคุณโต ต่างก็เจริญวัยเป็นผู้ใหญ่ขึ้น ธิดาคนใหญ่เมื่อเริ่มรัชกาลที่ ๒ อายุถึง ๓๒ ปีแล้ว

            บุตรธิดาของเจ้าคุณหญิงนวลนี้ ต่างก็ได้รับการยกย่องเรียกกันว่า ‘เจ้าคุณชาย’ และ ‘เจ้าคุณหญิง’ เช่นเดียวกับท่านมารดา

            ว่าแต่เฉพาะที่ปรากฏชื่อเสียงอยู่ ๕ ท่าน (ที่จริงมี ๑๐ พี่น้อง) คือ

            ๑. เจ้าคุณหญิงนุ่น เรียกกันว่า เจ้าคุณวังหลวง เพราะในรัชกาลที่ ๒ นั้น ได้ดูแลราชการฝ่ายในวังหลวง
            ๒. เจ้าคุณหญิงคุ้ม เรียกกันว่า เจ้าคุณวังหน้า เวลานั้นอายุ ๒๗ ได้ดูแลราชการฝ่ายในในพระราชวังบวรฯ
            ๓. เจ้าคุณหญิงต่าย เรียกกันว่า เจ้าคุณปราสาท อายุ ๒๖ ปี ที่เรียกกันว่า เจ้าคุณปราสาท เพราะอยู่กับสมเด็จพระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงเทพวดี ที่พระที่นั่งพิมานรัตยา หมู่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ชาววังจึงเรียกสมเด็จฯ เจ้าฟ้าฯว่า ทูลกระหม่อมปราสาท และเรียกเจ้าคุณหญิงต่ายว่า เจ้าคุณปราสาท

เจ้าพระยาวิชิตวงศ์วุฒิไกร (ม.ร.ว.คลี่ สุทัศน์)

เจ้าพระยาอภัยราชามหายุติธรรมธร (ม.ร.ว.ลบ สุทัศน์)

            เหตุนี้เจ้าคุณในวัง ในรัชกาลที่ ๒ จึงมีทั้งเจ้าคุณพระสนมเอกในรัชกาลที่ ๑ ที่ ๒ และมีเจ้าคุณธิดาเจ้าคุณหญิงนวล ผู้เป็นหลานป้าของสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี เพิ่มขึ้นอีกดังกล่าวแล้ว

            ในสมัยโบราณผู้น้อยไม่สู้จะกล้าเอ่ยชื่อผู้ใหญ่ หรือผู้ที่เป็นเจ้าเป็นนาย จึงแทนการเรียกชื่อ ก็มักจะตั้งสมญานามขึ้นเรียกแทนชื่อจริง

            เช่น เจ้าคุณโต เจ้าคุณบางช้าง เจ้าคุณวังหลวง เจ้าคุณวังหน้า เจ้าคุณวัง (เฉยๆ) เจ้าคุณปราสาท เป็นต้น

            เจ้าคุณจอมมารดาสี ตั้งแต่ปลายรัชกาลที่ ๑ ท่านก็เริ่มมีร่างกายสมบูรณ์อ้วนท้วนแล้ว เมื่อได้เป็นเจ้าคุณในรัชกาลที่ ๒ ชาววังจึงพากันเรียกท่านว่า ‘เจ้าคุณพี’ อันมีความหมายว่า พ่วงพี อ้วนพี

            น่าสงสัยว่าเจ้าคุณจอมมารดาเรียมนั้น พวกชาววังเรียกท่านว่าอย่างไร

            คงไม่กล้าเรียกชื่อท่านตรงๆ เป็นแน่ เพราะดังที่ได้กล่าวแล้วว่า สมัยนั้นไม่นิยมการออกชื่อผู้ใหญ่ แม้แต่ในบ้านขุนนางใหญ่ๆ ก็เช่นกัน เราจึงมักจะได้ยินคำว่า ท่านที่หอ คุณที่เรือน คุณใหญ่ คุณเล็ก คุณขาว ฯลฯ แทนชื่อจริงๆ ของคนสมัยโบราณ ซึ่งบรรดาคนในบ้านนั้นๆ พากันตั้งฉายาแทนการเรียกชื่อของท่าน

            สำหรับเจ้าคุณจอมมารดาเรียม พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โปรดฯให้บังคับบัญชา หรือว่าการห้องพระเครื่องต้น

            ชวนให้สันนิษฐานว่าครั้งนั้น ชาววังน่าจะเรียกท่านว่า เจ้าคุณพระเครื่องต้น หรือเจ้าคุณห้องเครื่อง อะไรทำนองนั้น เพราะในเมื่อเจ้าคุณอื่นๆ ท่านมีฉายานามเหตุด้วยคนไม่กล้าเรียกชื่อท่านตรงๆ แล้ว เจ้าคุณจอมมารดาเรียมยิ่งไม่น่าจะมีผู้อาจหาญออกชื่อท่าน เพราะในรัชกาลที่ ๒ จะว่าไปแล้ว ท่านก็มิใช่คนเล็กน้อยในวัง เป็นถึงชนนีของพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ ผู้ทราบกันโดยทั่วไปว่าสมเด็จพระบรมชนกนาถ โปรดปรานไว้วางพระราชหฤทัยยิ่งนัก

            ทว่าพระฉายานามของสมเด็จพระศรีสุลาลัย เมื่อครั้งยังทรงเป็นเจ้าคุณจอมมารดานี้ ไม่เคยเห็นผู้ใดเขียนถึง ทั้งไม่เคยได้ยินผู้ใดเล่าจริงจังเลย มีแต่ผู้ใหญ่สันนิษฐานกันว่า “คงเรียกท่านกันว่าเจ้าคุณห้องเครื่องละมั้ง”

            ในรัชกาลที่ ๑ เมื่อเสด็จปราบดาภิเษก ขึ้นครองราชย์แล้ว มีผู้ถวายลูกสาวหลานสาวเป็นบาทบริจาริกา จำนวนไม่น้อย

            จึงทรงมีพระราชโอรสธิดาล้วนแต่ประสูติ ‘ในเศวตฉัตร’ คือประสูติ เมื่อสมเด็จพระบรมชนกนาถ เสด็จครองราชย์แล้ว ๓๒ พระองค์

            เจ้าจอมมารดากลิ่น และเจ้าจอมฉิมที่กล่าวถึงในเรื่อง ‘บุญบรรพ์’ เป็นเจ้าจอมพระสนมรุ่นสุดท้าย ถวายตัวหลังจากเสด็จครองราชย์แล้ว ๑๕ ปี

            ทั้งสองท่านเป็นธิดาของพระยาพัทลุง (ขุน) ผู้มีฉายาว่า ‘ขุนคางเหล็ก’

            พระยาพัทลุง (ขุน) เป็นบุตรชายของเจ้าพระยาจักรี (หมุด) เจ้าพระยาจักรีก่อนสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก สมัยกรุงธนบุรีเรียกกันว่าเจ้าพระยาจักรีแขก

            พระยาพัทลุง (ขุน) นั้น มีบุตรธิดามากหลายคน แต่ที่เกิดจาก ท่านแป้น ผู้เป็นน้องสาวร่วมท้องของท้าวทรงกันดาล (ทองมอญ) มีเพียง ๕ คน คือ

            ๑. พระยาพัทลุง (ทองขาว)
            ๒. ท่านนาง
            ๓. เจ้าจอมมารดากลิ่น พระสนมเอกในรัชกาลที่ ๑ มีพระองค์เจ้าพระองค์เดียว คือ พระองค์เจ้าสุทัศน์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหมื่นไกรสรวิชิต) เมื่อยังทรงพระเยาว์เรียกกันว่า ‘พระองค์โต’ เป็นพระราชโอรสพระองค์สุดท้าย ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าฯ ต่อจากพระองค์เจ้าสุทัศน์ อีกสองพระองค์ เป็นองค์หญิง คือ พระองค์เจ้าหญิงสภาธร และพระองค์เจ้าหญิงสุด
            พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหมื่นไกรสรวิชิต เป็นต้นราชสกุล สุทัศน์ ณ อยุธยา
            ๔. พระทิพกำแหงสงครามปลัด (กล่อม)
            ๕. เจ้าจอมฉิม ถวายตัวในรัชกาลที่ ๑ เช่นเดียวกับพี่สาว ไม่มีพระองค์เจ้า

เจ้าพระยาในราชสกุล สุทัศน์