เวียงวัง

ลำดับตอนที่ #199 : ราชนิเวศนานุบาลฝ่ายใน

 ‘ราชนิเวศนานุบาลฝ่ายใน’ คือผู้มีสิทธิ์ขาดอำนาจในการควบคุมดูแลรักษาพระราชฐานฝ่ายใน

            รัชสมัยรัชกาลที่ ๓ มีอยู่ ๓ ท่าน คือ

            ๑. เจ้าคุณหญิงต่าย เรียกกันว่า ‘เจ้าคุณปราสาท’

            ๒. ท้าววรจันทร์ (เจ้าจอมมารดาอิ่ม พระสนมเอกในรัชกาลที่ ๑)

            ๓. ท้าวศรีสัจจา (มิ) หรือในหนังสือราชินิกุล รัชกาลที่ ๓ ว่า ชื่อ ‘ลิ้ม’ เรียกกันในพวกชาววังว่า ‘เจ้าคุณประตูดิน’

            ตั้งแต่ต้นๆรัตนโกสินทร์ ผู้ที่โปรดฯให้เป็นราชนิเวศนานุบาลฝ่ายในนั้น มันเป็นพวกราชินิกุล คือพระญาติพระวงศ์ฝ่ายสมเด็จพระพันปีหลวง และหรือผู้ใหญ่ชั้นเจ้าจอมมารดา พระสนมเอกในรัชกาลก่อนๆ ซึ่งมักเป็นธิดาของเสนาบดีหรือขุนนางสำคัญๆ

            เจ้าคุณปราสาท นั้น เปรียบเสมือนผู้บัญชาการบังคับการทั่วไปในพระราชฐาน มีตำแหน่งสูงกว่าผู้อื่น ทว่าบทบาทของท่านไม่ทำให้ชาววังกลัวเท่าท้าวศรีสัจจาและท้าววรจันทร์

            ตั้งแต่รัชกาลที่ ๒ เป็นต้นมา เมื่อเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ ทรงยกย่องพระญาติวงศ์ฝ่ายสมเด็จพระบรมราชชนนี พระพันปีหลวง โดยเฉพาะเชื้อสายของเจ้าคุณหญิงนวล ที่เรียกกันในขณะนั้นว่า เจ้าคุณโต พระน้านางของพระองค์ โดยเหตุที่เจ้าคุณหญิงนวลได้เป็นผู้อภิบาลพระองค์มาแต่ยังทรงพระเยาว์ ตั้งแต่เจ้าคุณหญิงนวลยังไม่ได้สมรสกับเจ้าพระยามหาเสนา (บุนนาค)

            ในรัชกาลที่ ๒ พระญาติวงศ์ฝ่ายสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี (หรือสมเด็จกรมพระอมรินทรามาตย์ในขณะนั้น) จึงได้เข้ามาเป็นใหญ่ในวังลดความสำคัญของเจ้าจอมมารดาแว่น หรือคุณเสือ ‘เจ้าคุณข้างใน’ ในสมัยรัชกาลที่ ๑ ลงไป

            เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ เสด็จขึ้นครองราชย์ โปรดฯสถาปนาสมเด็จพระอนุชาธิราช ซึ่งทรงดำรงตำแหน่งพระบัณฑูรน้อยอยู่แล้ว ขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า)

            จึงโปรดฯให้เจ้าคุณหญิงนุ่น ธิดาคนใหญ่ของเจ้าคุณหญิงนวล เข้ามาเป็นผู้บัญชาการดูแล พระราชวังหลวง ชาววังเรียกกันว่า ‘เจ้าคุณวังหลวง’

            และโปรดฯให้เจ้าคุณหญิงคุ้ม ธิดาคนรองจากเจ้าคุณหญิงนุ่น ขึ้นไปเป็นผู้บัญชาการดูแลพระราชวังบวรฯ ชาววังเรียกกันว่า ‘เจ้าคุณวังหน้า’

            ถึงรัชกาลที่ ๓ เมื่อเจ้าคุณหญิงนุ่น ถึงแก่อสัญกรรม พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ จึงโปรดฯให้เจ้าคุณหญิงต่าย ธิดาคนที่ ๓ น้องสาวรองจากเจ้าคุณหญิงคุ้ม ซึ่งเมื่อในรัชกาลที่ ๒ อยู่กับสมเด็จพระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงเทพวดี ณ พระที่นั่งพิมานรัตยา กลุ่มพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท (ออกพระนามกันว่าทูลกระหม่อมปราสาท) จึงเรียกกันว่า ‘เจ้าคุณปราสาท’ เรื่อยมานั้น รับช่วงเป็นผู้บัญชาการดูแลพระราชฐานชั้นในต่อไป

            ราชนิเวศนานุบาลอีก ๒ ท่าน คือ ท้าววรจันทร์และท้าวศรีสัจจา นั้น ว่ากันถึงตำแหน่งหน้าที่ของท่านก่อน

            ท้าววรจันทร์ และท้าวศรีสัจจา เป็นตำแหน่งท้าวนาง ซึ่งท่านเปรียบเทียบเอาไว้ว่า

            ท้าววรจันทร์เท่ากับเป็นหัวหน้าท้าวนาง เทียบกับข้าราชการฝ่ายหน้า ก็เปรียบเสมือนสมุหนายก

            ส่วนอีก ๔ ท้าวนางรองลงไป เทียบกับฝ่ายหน้า เปรียบเสมือนจตุสดมภ์ คือ

            ๑. ท้าวสมศักดิ์

            ๒. ท้าวอินทรสุริยา

            ๓. ท้าวศรีสัจจา

            ๔. ท้าวโสภานิเวศ

            ท้าววรจันทร์ มีศักดินา ๑,๐๐๐ ไร่

            ส่วนอีก ๔ ท้าวนาง ศักดินา ๘๐๐ ไร่

            ท่านแจกแจงหน้าที่เอาไว้ว่า

            ท้าววรจันทร์ มีหน้าที่พิทักษ์รักษาบังคับบัญชาดูแลพระสนมกำนัลทุกชั้น มีทั้งงานประจำและงานในพระราชพิธีพิเศษต่างๆ

            ท้าวสมศักดิ์ ว่าการพนักงานทั้งปวง  เช่น เครื่องนมัสการ ดูแลหอพระ ฯลฯ

            ท้าวอินทรสุริยา ว่าห้องเครื่องวิเศษ

            ท้าวศรีสัจจา ว่าการโขลน  ควบคุมประตูวัง และการอารักขาทั้งปวง

             ท้าวโสภานิเวศ มักเป็นตำแหน่งลอยๆ ช่วยในกองบัญชาการของท้าววรจันทร์

            นอกจากท้าววรจันทร์และท้าวนางทั้ง ๔ แล้วยังมีท้าวนางสำคัญอีกท่านหนึ่ง คือ ท้าวทรงกันดาล  เป็นผู้บังคับบัญชาพระคลังใน มี ท้าวภัณฑสาร เป็นผู้ช่วย

            ตำแหน่งท้าวทรงกันดาลนี้ แต่ก่อนมาเป็นตำแหน่งต่ำกว่าท้าว ‘จตุสดมภ์’ ทว่าต่อมาในสมัยกรุงธนบุรีและรัตนโกสินทร์ โปรดฯให้ผู้สูงศักดิ์เป็นท้าวทรงกันดาล โปรดฯพระราชทานเกียรติยศ และยกย่องเสมอท้าววรจันทร์ เช่น ท้าวทรงกันดาล (ทองมอญ) ในสมัยกรุงธนบุรี ที่เรียกกันว่า ‘เจ้าคุณใหญ่’ เป็นต้น

            สำหรับ ‘ราชนิเวศนานุบาล’ นั้น ว่าตามภาษาสมัยใหม่ ก็ต้องว่า เป็นอีกหน่วยงานหนึ่ง

            นอกจากผู้ดูแลการหรือหัวหน้าหน่วยงาน ซึ่งในรัชกาลที่ ๓ คือเจ้าคุณปราสาทแล้ว

            อีกสองท่านทรงตั้งจากท้าวนางผู้ใหญ่ ซึ่งมีหน้าที่รับผิดชอบอยู่แล้ว ทว่าเน้นให้มีอำนาจสิทธิ์ขาดยิ่งขึ้น

            คือ ท้าววรจันทร์ บังคับบัญชาดูแลพระสนมกำนัลทุกชั้น

            ในรัชกาลที่ ๓ โปรดเกล้าฯให้เจ้าจอมมารดาอิ่ม พระสนมเอกในรัชกาลที่ ๑ ซึ่งเป็นท้าววรจันทร์อยู่แล้วให้เป็น ๑ ในราชนิเวศนานุบาลฝ่ายใน

            เจ้าจอมมารดาอิ่ม เป็นธิดาของเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (กุน ที่เรียกกันว่า จีนกุน) เมื่อในรัชกาลที่ ๑ เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ เป็นพระยาพระคลังถึงรัชกาลที่ ๒ จึงเลื่อนเป็นเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ ที่สมุหนายก

            เจ้าจอมมารดา พระสนมเอกในรัชกาลที่ ๔ แต่งชุดทหารสก๊อต ตามเสด็จประพาสต่างจังหวัด
            จากซ้ายไปขวา เจ้าจอมมารดาเขียน
            เจ้าจอมมารดาวาด ได้เป็น ท้าววรจันทร์ในรัชกาลที่ ๕
            เจ้าจอมมารดาสุ่น ได้เป็น ท้าววนิดาพิจาริณีในรัชกาลที่ ๕

            เจ้าจอมมารดาอิ่มเป็นธิดาคนที่ ๒ ได้เป็นท้าววรจันทร์ แต่ในรัชกาลที่ ๒ มีพระองค์เจ้าหญิงพระองค์หนึ่ง พระนาม พระองค์เจ้าสุมาลี สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๒

            ส่วนท้าวศรีสัจจา (มิ) ประวัติค่อนข้างเลือนราง ด้วยท่านผู้นี้มิได้เป็นเจ้าจอมหรือเจ้าจอมมารดามาก่อน

            ทว่าเป็นที่รู้และเล่ากันว่า ท้าวศรีสัจจา (มิ) ผู้นี้ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ ทรงพระกรุณาโปรดปรานและไว้วางพระราชหฤทัยมาก ฝ่ายท้าวศรีสัจจาก็ถวายความจงรักภักดีในพระองค์ ไม่ว่าจะเสด็จบรรทมพระวิมานพระที่นั่งองค์ใด ท้าวศรีสัจจาจะต้องไปนอนเฝ้าอยู่หน้าพระทวาร พร้อมด้วยโขลนอีกสองคน โดยเฉพาะเมื่อเสด็จประทับ ณ พระที่นั่งพิมานรัตยา เป็นที่ทราบกันทั่วๆไปถึงความรักความภักดีนี้

            เมื่อถึงรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ จึงโปรดฯให้ปั้นรูปท้าวศรีสัจจา (มิ) กับโขลนสองนางเป็นอนุสรณ์ไว้ใต้ซุ้มริมผนังมุขกระสันด้านเหนือระหว่างบันไดที่ขึ้นสู่พระที่นั่งดุสิตด้านใต้ เป็นอนุสรณ์ถึงท้าวศรีสัจจา ผู้นี้

            สันนิษฐานกันว่า ท้าวศรีสัจจา (มิ) เห็นจะเป็นคนเดียวกันกับท้าวศรีสัจจา (ลิ้ม) ที่ปรากฏชื่ออยู่ในราชินิกุล รัชกาลที่ ๓

            ด้วยเหตุผลว่า ได้เป็นท้าวศรีสัจจาในรัชกาลที่ ๓ ประการหนึ่ง และผู้ที่จะใกล้ชิดพระองค์จนเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยอย่างยิ่ง น่าจะเป็นพระญาติพระวงศ์มากกว่าคนอื่นๆ ประการหนึ่ง

            อีกประการหนึ่งอันเป็นประการสำคัญ คือท้าวศรีสัจจาซี่งในหนังสือราชินิกุล ร.๓ จดไว้ว่าชื่อ ‘ลิ้ม’ นั้น เป็นบุตรีของพระนมรอด พระนมรอดเป็นน้องสาวสุดท้องของ พระชนนีเพ็ง พูดง่ายๆว่าเป็นน้าของสมเด็จพระศรีสุลาลัย พระพันปีหลวงของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ เมื่อสมเด็จพระศรีสุลาลัย ประสูติพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ พระนมรอด แม้จะมีศักดิ์เป็นยายน้อยของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ ทว่าคงจะยังสาว จึงเพิ่งคลอดบุตรีคนที่ ๒ คือ ท้าวศรีสัจจา (ลิ้ม) พระนมรอดจึงได้เป็นพระนมถวายน้ำนมแด่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯด้วย ท้าวศรีสัจจา (ลิ้ม) จึงเป็นทั้งพระญาติ และเป็นทั้งผู้ดื่มนมร่วมเต้าในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าฯ

            ทั้งหมดนี้ดูสมเหตุสมผลเสียเหลือเกิน ที่ท้าวศรีสัจจาที่ว่าชื่อเดิม ‘มิ’ นั้น แท้จริงก็คือท้าวศรีสัจจาคนเดียวกันกับที่หนังสือราชินิกุล ร.๓ จดไว้ว่า ‘ลิ้ม’ นั่นเอง

            เรื่องชื่อผิดชื่อเพี้ยนของคนโบราณ ซึ่งผู้ฟังผู้จด เล่ากันจดกันต่อๆมานั้นมีอยู่เสมอ โดยเฉพาะหนังสือราชินิกุล ร.๓ สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุขฯ ผู้ทรงรวบรวบและทรงพระนิพนธ์ ก็ทรงรับว่าอาจมีคลาดเคลื่อนบ้าง  เพราะทรงฟังจากคำบอกเล่าของคนเก่าๆสืบต่อๆกันมา

            แต่ตามความเห็นส่วนตัวของผู้เล่า เห็นว่า ‘มิ’ น่าจะถูกต้องกว่า ‘ลิ้ม’ เพราะพระนมรอด ท่านเป็นลูกสาวแขก (พระยาราชวังสัน) ส่วนสามีของท่านคือพระยาศรีสรราช ก็ไม่ปรากฏว่ามีเชื้อสายจีน ‘ลิ้ม’ ฟังดูเป็นจีนๆ ชื่อ ‘มิ’ น่าจะสมกับเทือกเถาเหล่ากอของพระนมรอดมากกว่า